14-09-2016 | De scholen zijn weer begonnen. Spandoeken over de weg doen de bijna overbodige mededeling. Met lichte weemoed nemen we afscheid van de zomer. De plicht roept. Als de scholen weer zijn begonnen is het werkseizoen gestart. Ondanks alles wat we tegenwoordig over ‘postchristelijk’ weten te zeggen, volgen toch maar weer enkele honderdduizenden leerlingen in Nederland christelijk onderwijs. Zij zitten op een school met een christelijke identiteit. Zij worden er, hoe dan ook, door gevormd.

Ooit was ik ook zo’n leerling. Ik zie me nog gaan op mijn fietsje langs het kanaal. Op het ritme van de trapper al hijgend het psalmversje repeterend. Op de basisschool trof ik lieve juffen, daar was het zonovergoten plein en hoorde ik de Bijbelverhalen. Na gelukkige jaren volgde het voortgezet onderwijs. Voor mij betekende dat: met de trein naar Zwolle, waar gereformeerde jongeren uit de wijde omtrek – van Urk tot Nijmegen en van Almelo tot Steenwijk – elkaar ontmoetten. Een dagelijks wonder van bovenlokale saamhorigheid. Wat merkte ik van de identiteit van de school? De dagopening was er, het gebed, en de godsdienstles die zich nauwelijks onderscheidde van de catechisatie in de kerk. De school had een duidelijk aanbod op het gebied van identiteit. Maar ben ik daardoor gevormd? Of was de omgang met andere christen-jongeren en die enkele docent die iets in me zag meer bepalend voor mij in mijn vormingsjaren?

Vorming, wat is dat? Veel christelijke scholen zijn de laatste jaren bezig met dit thema. Wat blijft er als opbrengst van christelijk onderwijs in de leerling achter wanneer deze de school verlaat? Het mooie in ieder mens verder kneden en polijsten, lukt dat? En welke geloofsvorming krijgen leerlingen in de context van de school? Amerikaanse christen-pedagogen spreken over human flourishing (‘menselijke bloei’) als doel van onderwijs. Waartoe dient christelijk onderwijs uiteindelijk?

De vraag wordt ook verderop in de samenleving gesteld. Onderwijs is altijd gezien als een traject om de mens beschaving en cultuur bij te brengen, menselijkheid ook, wellevendheid, begrip. Mensen hebben Bildung nodig. In Amsterdam is er de Bildungsacademie met een aanbod van vakken die de universiteit niet meer kent, als tegenwicht tegen cultuurverplatting en rendementsdenken. In een wereld waarin ontsporend gedrag regelmatig onrust baart, wordt met aandacht naar het onderwijs gekeken. Is er een opvoedende taak voor de school wanneer de vorming via gezin en kerk gaat haperen? Wat kan de school betekenen om goede burgers voort te brengen? De vorming van jonge mensen tot zelfstandige, maatschappelijk verantwoordelijke, breed toegeruste personen is helemaal de kern geworden van onze kijk op opvoeding en onderwijs.

Dat blijkt ook uit de populariteit van het werk van onderwijspedagoog Gert Biesta. Wie z’n oor te luisteren legt in docentenkringen hoort zijn naam. Biesta heeft in recente boeken het onderwijs gediend met een inmiddels befaamde drieslag. Waar gaat het om in het onderwijs? Biesta ordent de taak van het onderwijs in drie overlappende domeinen: kwalificatie, socialisatie en subjectificatie. Met kwalificatie bedoelt hij dat leerlingen kennis, kunde en vaardigheden leren op school. Er moeten eindtermen worden gehaald en uiteindelijk een diploma. Met socialisatie wordt bedoeld dat een leerling zich via de school voorbereidt op een maatschappelijk bestaan en zich invoegt in de vormen van samenleven die er toe doen. Met subjectificatie wordt bedoeld dat een leerling bezig is een persoon te worden die zichzelf ontdekt en verantwoordelijkheid voor zichzelf en anderen leert dragen. De vorming van jonge mensen is voor hem de rode draad.

De boodschap van Biesta landt bij docenten. Hier is eindelijk weer iemand die vertrekt vanuit de pedagogische kern van het onderwijs. Weldadig is de terugkeer van aandacht voor de leerling in een onderwijsklimaat waarin CITO-scores, de ranking in de keuzegids, de professionaliteit van de leraar, commissies met rapporten veel gesprekken domineren. Biesta heeft zich vaak kritisch uitgelaten over onderwijs dat zich uitleeft in meten en weten. De school is niet louter een diplomafabriek of scorebord voor leerlingprestaties. Dit alles verdringt het besef dat het om jonge mensen gaat die belangrijke vormingsjaren doorbrengen op school. Docenten veren op als het weer over deze kern van de zaak kan gaan. Zij willen wel.

Als het ergens over vorming moet gaan, dan in het christelijk onderwijs. Het is er ideologisch helemaal voor toegerust. Vorming is een genadewoord. Het gaat uit van de waarde en acceptatie van ieder mens. Een autonoom mens die alles uit zichzelf kan halen hoeft niet gevormd te worden. Vorming veronderstelt relaties die mensen doen groeien in verantwoordelijkheid. Kinderen hebben anderen nodig om te voelen dat zij van waarde zijn. Dat gebeurt op een school waar zij geholpen worden in hun verdere ontwikkeling. Leren vraagt om een gemeenschap die eensgezind hetzelfde wil. En vorming gebeurt daar waar mensen elkaar in liefde ontmoeten. Onderwijs is een vorm van liefde en aandacht voor mensen, en voor een wereld die rijk en mooi, weerbarstig en gekwetst is. Vorming ziet op de hele persoon, die met alles wat in hem of haar is God mag leren dienen. Dat is human flourishing.

Christelijke scholen doen het in hun aandacht voor leerlingen al veel beter dan in het verleden. Ik zie om me heen de inspanning van docenten om leerlingen echt te zien. Er is veel in onze cultuur dat jongeren aftrekt en wegtrekt van een leven met God. De christelijke school wordt vanzelf een belangrijke plek om te leren hoe dat gaat: Christus navolgen en in die weg zelf tot bloei komen, naar ieders mogelijkheden. De vorming van een denkend, kiezend en gelovig hart hoort helemaal bij de opdracht en pretentie van de christelijke school. Op dit vlak ligt vandaag de dag veel werk.

Inmiddels is mij wel duidelijk dat scholen met een sterke identiteit – scholen in het gereformeerd, evangelisch en reformatorisch onderwijs -, deze graag willen laten doorwerken in een pedagogische en onderwijskundige aanpak. Maar waar begin je en hoe? Ik pleit ervoor om het christelijk onderwijs helemaal te doordenken vanuit de vormingstaak van de school. Zet in op persoonvorming en de vorming voor het leven na de school. Zet in op de waarde en bloei van jonge mensen. Begin daar. En stem daarop aanpak en inhoud op af. Maak vorming van mensen tot je inzet en hoofddoel.

Onderwijs is leren, het is opleiden, toerusten en onderwijzen. Het draait om lessen, boeken, cijfers, studie en oefening, maar daar gáát het niet om. Het gaat om de vorming van mensen. Dat vraagt veel aandacht, een pedagogische benadering, de school als gemeenschap. Mensen leven niet voor zichzelf alleen, zij léren ook niet voor zichzelf alleen. Docenten brengen leerlingen verder. Hun ontwikkeling zal ergens in uitmonden. De drieslag van Biesta helpt om daarop zicht te krijgen. Hij roept er herkenbare woorden mee op die tot de kern van het christelijk onderwijs horen. Bij kwalificatie gaat het om de ontwikkeling van een van God gekregen talent; bij socialisatie om sociale verantwoordelijkheid en de toerusting voor een culturele en maatschappelijke taak; bij subjectificatie om de vorming van een uniek en geliefd kind van God die een roeping heeft anderen te dienen.

Deze week gingen honderdduizenden leerlingen in Nederland weer naar een christelijke school. Zij zijn weer begonnen, net als veel hardwerkende docenten en schoolleiders. De school vormt voor het leven, zeggen we vaak. De christelijke school laat, als het goed is, de weg zien naar een christelijk leven. Wat een kans en wat een genade! De spannende vraag is: wat voor mensen willen we vormen?

Door: Prof. Dr. Roel Kuiper
Prof.dr. Roel Kuiper is hoogleraar Christelijke Identiteit aan de TU Kampen en leidt het project ‘Identiteit als Sterk Merk’ voor LVGS en VERUS. Dit essay is geschreven t.g.v. de instelling van de LVGS-VERUS-onderzoeksplaats aan de TU.